Chrześcijańskie życie duchowe rodzi się ze spotkania między Bogiem, który udziela swojego życia, a człowiekiem, który aktywnie przyjmuje dar Boży. Św. Jan naucza: My miłujemy Boga, ponieważ Bóg sam pierwszy nas umiłował (1J 4,19). Życie duchowe jest równocześnie dziełem Boga i człowieka, dlatego też nie jest łatwe określić, jaki jest wkład człowieka, a co zależy od Boga. W konkretnej rzeczywistości jest tak, że dzieła człowieka są uprzedzone i pobudzone łaską Bożą. On to najpierw pobudza człowieka, aby zaczął działać, a później wspomaga go w jego działaniu. Chociaż działanie Boże i działanie człowieka stanowią jedność to my, aby je lepiej zrozumieć, zajmiemy się nimi oddzielnie, tzn. najpierw działaniem Bożym a następnie działaniem człowieka.
Rola łaski Bożej w życiu duchowym
Życie duchowe jest życiem nadprzyrodzonym. Człowiek nie tylko nie może go sobie sam zdobyć, ale nawet nie może go sobie wyprosić modlitwą naturalną, tj. taką, którą odmawiałby tylko jako człowiek, bez pomocy łaski Bożej, wynoszącej w danej chwili jego działalność ponad jego naturę. Dlatego też Katechizm Kościoła Katolickiego naucza: Już przygotowanie człowieka na przyjęcie łaski jest dziełem łaski. Jest ona konieczna, by pobudzać i podtrzymywać naszą współpracę w usprawiedliwianiu przez wiarę i w uświęcaniu przez miłość. Bóg dopełnia w nas to, co zapoczątkował, bo zapoczątkowuje – sprawiając swoim działaniem, abyśmy chcieli, a dopełnia – współdziałając z naszą, już nawróconą, wolą (KKK 2001). Bóg nie czeka, aż człowiek będzie go prosił swymi siłami naturalnymi o łaskę, lecz sprawia, że jest on w stanie o nią prosić. On sprawia też, by człowiek chciał być oczyszczony z grzechów, a nie czeka z działaniem Swej łaski, aż on ją zechce mieć. Samo pragnienie łaski przez człowieka jest możliwe dzięki temu, że Bóg wlewa w nas Ducha Świętego, który w nas działa.
Szczególnym momentem, w którym Bóg udziela swej łaski są sakramenty (zob. KKK 1127). Pośród sakramentów najważniejszy jest chrzest, w czasie tego sakramentu ochrzczony otrzymuje od Boga Trójjedynego łaskę uświęcającą, która to według Katechizmu Kościoła Katolickiego:
– uzdalnia do wiary w Boga, do pokładania w Nim nadziei i miłowania Go przez cnoty teologalne;
– daje mu (ochrzczonemu) zdolność życia i działania pod natchnieniem Ducha Świętego za pośrednictwem Jego darów;
– pozwala mu (ochrzczonemu) wzrastać w dobru przez cnoty moralne (KKK 1266, por. KKK 1999).
Z powyższego możemy wnioskować, że wszelkie działanie człowieka odnoszące się do zbawienia dokonuje się pod wpływem łaski Bożej. To łaska uświęcająca, dar habitualny (trwałe uzdolnienie) Boga uzdalnia człowieka do ciągłego wysiłku aby żyć z Bogiem i działać mocą Jego miłości. Ale człowiek oprócz łaski uświęcającej potrzebuje stale specjalnej pomocy do owocnego działania w zakresie zbawiania. Katechizm Kościoła Katolickiego nazywa tą pomoc łaską aktualną, jest ona interwencją Boga, bądź to na początki nawrócenia, bądź też podczas dzieła uświęcenia (zob. KKK 2000).
Działanie Boże przejawia się w myślach, jakie Bóg w człowieku wzbudza, czyli w dobrych natchnieniach. Jest to, oddziaływanie Boga na rozum człowieka. Bóg pobudza też naszą wolę, może to robić na dwa sposoby; pośrednio, przez wywoływanie dobrych natchnień, które z kolei pobudzają wolę, lub bezpośrednio pobudzając wprost naszą wole do czynienia dobra. Działanie Boga w nas, pobudzanie do dobrego, pozostaje dla człowieka tajemnicą. Katechizm Kościoła Katolickiego zauważa, że łaska, należąc do porządku nadprzyrodzonego, wymyka się naszemu doświadczeniu i może być poznana jedynie przez wiarę (…) ale rozważanie dobrodziejstw Boga w naszym życiu i w życiu świętych daje nam pewność, że łaska działa w nas i pobudza nas do coraz większej wiary oraz postawy ufnego ubóstwa (KKK 2005).
Cnoty teologalne w życiu duchowym
Wyniesienie człowieka do stanu nadprzyrodzonego, jak już to było wcześniej zaznaczone dokonuje się przez łaskę uświęcającą. Wraz z łaską uświęcającą zostają wlane do duszy cnoty wiary, nadziei i miłości, zwane cnotami Boskimi lub teologalnymi. W nich i przez nie Bóg sprawia, że człowiek jest zdolny do uczestniczenia w Jego życiu. Cnoty Boskie formują jedno życie teologalne a w konsekwencji stają się podstawą życia duchowego.
W teologii duchowości, na dwa sposoby tłumaczy się rolę i zadania cnót teologalnych w życiu duchowym człowieka. W pierwszej perspektywie wychodzi się od dynamizmu duchowego. W tym przypadku cnoty teologalne, będą aktualizować życie łaski dając tym samym zaczątek życia wiecznego. Różnica między poszczególnymi cnotami zależy od tego, w jaki sposób poruszają duszę ku Bogu. Przez wiarę człowiek przyjmuje Słowo Boże, które objawia plan zbawienia i decyduje się na podjęcie drogi prowadzącej do Boga. Cnota nadziei sprawia, że zamiar i gorące pragnienie człowieka zwracają się do Boga, aby Go posiąść, opierając się na Nim podczas trudnej drogi. Przez miłość, człowiek już dostępuje zjednoczenia z Bogiem, nawet jeśli zjednoczenie to zawsze uzależnione jest od niedoskonałości poznania wiary i niebezpieczeństwa ulegania mocy grzechu.
W drugim sposobie wyjaśniania roli cnót w życiu duchowym wychodzi się od struktury duszy. Chodzi tutaj o stwierdzenie wzajemnej zależności między cnotami teologalnymi i władzami duchowymi, które są doskonalone przez te cnoty. Zasada ta znalazła wyraz u św. Tomasza z Akwinu: jak z istoty duszy wywodzą się władze duszy, które są zasadami aktów, tak z łaski pojawiają się w różnych władzach duszy cnoty, które prowadzą te zdolności do aktu. W klasycznej koncepcji wiara połączona jest z intelektem, a nadzieja i miłość z wolą.
Niezależnie pod jakim kątem będziemy rozważać działanie cnót teologalnych w człowieku wierzącym, musimy stwierdzić, że mają one istotne znaczenie dla życia duchowego. Stanowią dynamizm wewnętrzny, który kształtuje rzeczywiście strukturę naszego życia duchowego przeżywanego osobowo. Cnoty mają wpływ na przekształcenie naszej świadomości. Obecne w człowieku cnoty teologalne wytwarzają w nim strefę, w której to jego umysł i wola mogą dotykać i w jakiś sposób przenikać samo Bóstwo. Obecność cnót Bożych w duszy uzdalnia człowieka do wewnętrznej pobożności, która zdaniem św. Tomasza, polega na umysłowym i afektywnym zjednoczeniu duszy z Bogiem. Wewnętrzna pobożność jest fundamentem kultu zewnętrznego, od niej zależy prawdziwość naszej modlitwy i liturgii.
Obecność Ducha Święta
Działanie nadprzyrodzone osoby obdarzonej w sakramencie chrztu łaską uświęcającą nie zależy tylko od działania cnót teologalnych, ale od obecności Ducha Św. i naszej otwartości na Jego działanie. To właśnie Duch Święty sprawia, że praktykowanie cnót nabiera wymiaru prawdziwie Bożego, a ich treść staje się coraz bardziej wierna Ewangelii. Bóg może działać bezpośrednio w naszej świadomości przez Ducha Świętego. Trzeba jednak podkreślić, że Trzecia Osoba Boska nie odbiera nam naszej wolności, ale jest nam bardzo bliska i stanowi dla nas fundament naszego działania. Przez Ducha Świętego, bowiem Ojciec i Syn przychodzą do niego (człowieka) i czynią u niego swe mieszkanie (Jan Paweł II, Dominum et Vivificantem 58). W Nim Bóg otwiera się na człowieka i równocześnie człowiek jest uzdalniany przez Ducha do przyjęcia samoudzialającego się Boga.
W działaniu Ducha Świętego w nas, możemy rozróżnić podwójny aspekt. Z jednej strony Duch Święty podsuwa człowiekowi zbawienne myśli, święte pragnienia, w tym celu oświeca rozum oraz pobudza wolę do dobrego. Teologia w tym przypadku mówi o łaskach uczynkowych i natchnieniach Ducha Świętego. Jest bardzo ważne w życiu duchowym, aby człowiek otrzymujący natchnienia przyjął je i realizował. Duch Święty przez natchnienia prowadzi człowieka drogą do świętości, do zjednoczenia mistycznego. Z drugiej strony Duch Święty przygotowuje i uzdalnia człowieka, by czuł pragnienie przyjęcia Jego natchnień. W tym przypadku chodzi o dary Ducha Świętego.
Dary Ducha Świętego
U podstaw nauki o darach Ducha Świętego znajduje się tekst proroka Izajasza roz. 11, 2-3. Tekst ten w przekładzie Wulgaty brzmi następująco: I spocznie na niej Duch Pański, duch mądrości i rozumu, duch rady i męstwa, duch wiedzy i pobożności oraz duch bojaźni Pańskiej. Jak już sobie powiedzieliśmy wcześniej dary Ducha Świętego udzielają człowiekowi stałej zdolności do otrzymywania duchowych poruszeń i natchnień, ale mają one też duży wpływ na realizację cnót teologalnych. Dzięki darom Ducha Świętego działanie człowieka nie będzie tylko działaniem pod wpływem natchnienia, lecz będzie to działanie Ducha Świętego, któremu dusza ulega i ochotnie idzie za jego poruszeniami, będzie to działanie Ducha Świętego w człowieku. Dzięki temu człowiek zdolny jest do realizowania swojej aktywności nadnaturalnej w sposób boski, gdy tymczasem wyposażony jedynie w cnoty wlane, czyni to na sposób ludzki od siebie zależny.
Charyzmaty
Wszystko co dotąd powiedzieliśmy na temat działania Ducha Świętego dotyczyło Jego zaangażowania w życie duchowe danego człowieka. Natchnienia, dary Ducha Świętego służą do budowania relacji nadprzyrodzonej wierzącego z Bogiem, ale Bóg w swej hojności udziela również darów służących bezpośrednio budowaniu wspólnoty Kościoła, te dary nazywamy charyzmatami. Udzielane są one wiernym każdego stanu, czyniąc ich zdolnymi i gotowymi do podejmowania różnych dzieł lub funkcji mających na celu odnowę i dalszą pożyteczną rozbudowę Kościoła, zgodnie ze słowami św. Pawła: Wszystkim zaś objawia się Duch dla wspólnego dobra (1Kor 12,7).
Istnieją charyzmaty urzędowe, które należą do porządku hierarchicznego Kościoła i dotyczą jego posługi wobec swoich członków. Zdaniem Papieża Jana Pawła II, świadectwem na charyzmatyczność urzędów hierarchicznych w Kościele są słowa św. Pawła z Listu do Tymoteusza: Nie zaniedbuj w sobie charyzmatu, który został ci dany za sprawą proroctwa i przez nałożenie rąk kolegium prezbiterów (2Tm 1,6). Dalej zauważa Ojciec św., że charyzmat otrzymuje ten, kto zostaje wezwany do objęcia urzędu kościelnego, do konkretnej posługi. Ważne jest, aby dana osoba potrafiła odkryć i rozpoznać te charyzmaty a później stosować się do nich, unikając subiektywnych interpretacji.
W Kościele możemy też spotkać charyzmaty osobiste i wspólnotowe, które towarzyszą posługom; przybierają on wtedy różne formy i różne rozmiary w zależności od potrzeb czasu i miejsca. Charyzmaty te pojawiają się w takich dziedzinach jak: pomoc ubogim, chorym, niepełnosprawnym, udzielanie rad, kierownictwo duchowe, nawracanie grzeszników, przepowiadanie Słowa Bożego, wychowanie w wierze, gorliwe szerzenie dobra itd. Członkowie ruchów charyzmatycznych otrzymują dzisiaj dary: proroctwa, języków, uzdrawiania.
Owoce Ducha Świętego
Bóg udzielając się człowiekowi w Duchu Świętym, jakkolwiek przemienia go wewnętrznie, sprawia także, że jego aktywność zewnętrzna jest działaniem człowieka żyjącego według Ducha. Na zewnątrz działanie Ducha Świętego będzie się manifestować przez owoce tegoż Ducha, o który mówi św. Paweł w liście do Galatów: miłość, radość, pokój, cierpliwość, dobroć, wierność, łagodność, opanowanie (Ga 5, 22). Św. Jakub mówi o mądrości zstępującej z góry, która jest czysta, skłonna do zgody, ustępliwa, posłuszna, pełna miłosierdzia i dobrych owoców, wolna od względów ludzkich i obłudy (zob. Jk 3,17-18). W tym miejscu trzeba podkreślić, że owoce Ducha Świętego odpowiadają błogosławieństwom ewangelicznym. Życie według Ducha jest równoznaczne z życiem zgodnym z nauczaniem Chrystusa.